ประวัติ
พระธรรมทูตไทย
สายประเทศ
อินเดีย-เนปาล

พระธรรมทูตเกิดขึ้นครั้งแรก ในสมัยพุทธกาล

สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงประทานพระดำรัสแก่พระอรหันตขีณาสพ 60 รูป ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เมืองพาราณสี ในปีที่หนึ่งแห่งการตรัสรู้พระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ นับเป็นพระพุทธปสาสโนบายที่เป็นอมตะมาทุกยุคสมัย จวบจนกระทั่งปัจจุบัน

พระธรรมทูตในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช

การทำสังคายนาคร้งที่ ๓ ที่อโศการาม มีพระโมคคัลลานะ ติสสเถระ เป็นองค์ประธาน แสดงกถาวัตถุปกรณ์ในที่ประชุมสงฆ์คัดเลือกภิกษุ ๑,๐๐๐ รูปที่ล้วนแต่เป็นพระอรหันต์ขีณาสพ ผู้ทรงพระไตรปิฎก แตกฉานในปฏิสัมภิทา ชำนาญในไตรวิชชากระทำสังคยาพระธรรมและวินัย ชำระมลทินในพระศาสนาเหมือนเมื่อครั้งที่พระมหากัสสปเถระ และพระยสกากัณฑเถระเคยกระทำมาแล้ว ประชุมร้อยกรองจัดไว้เป็นหมวดหมู่ เป็นเวลา ๙ เดือนจึงจะแล้วเสร็จ โดยมีพระเจ้าอโศกมหาราชทรงอุปถัมภ์ ส่งพระสมณฑูตออกประกาศพระพุทธศาสนาให้กว้างขวางในรัฐต่างๆ ๙ สาย ดังนี้

สายที่ 1 มีพระมัชฌันติกเถระ เป็นหัวหน้าคณะ เดินทางไปเผยแผ่พุทธศาสนา
ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของอินเดีย คือ แคว้นกัษมีระ (แคชเมียร์) และแคว้านคันธาระ
สายที่ 2 มีพระมหาเทวเถระ เป็นหัวหน้าคณะ เดินทางไปเผยแผ่พุทธศาสนา
ทางทิศใต้ของประเทศอินเดีย คือ แคว้นมหิสมณฑล (ปัจจุบัน คือ รัฐไมซอร์)
สายที่ 3 มีพระรักขิตเถระ เป็นหัวหน้าคณะ เดินทางไปเผยแผ่พุทธศาสนา
ทางภาคตะวันออกเฉียงใต้ของอินเดีย ซึ่งได้แก่ แคว้นวนวาสีประเทศ
สายที่ 4 มีพระธรรมรักขิตเถระ เป็นหัวหน้าคณะ เดินทางไปเผยแผ่พุทธศาสนา
แถบชายฝั่งตะวันตกของอินเดีย อันได้แก่ แคว้นอปรันตกชนบท
(ปัจจุบัน คือ แถบบริเวณเหนือเมืองบอมเบย์)
สายที่ 5 มีพระมหาธรรมรักขิตเถระ เป็นหัวหน้าคณะ เดินทางไปเผยแผ่พุทธศาสนา
ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของเมืองบอมเบย์ อันได้แก่ แคว้นมหาราษฎร์
สายที่ 6 มีพระมหารักขิตเถระ เป็นหัวหน้าคณะ เดินทางไปเผยแผ่พุทธศาสนาที่โยนกประเทศ (กรีซ)
สายที่ 7 มีพระมัชฌิมเถระ เป็นหัวหน้าคณะ เดินทางไปเผยแผ่พุทธศาสนาทางดินเดียภาคเหนือ
(แถมเทือกเขาหิมาลัยและประเทศเนปาล)
สายที่ 8 มีพระโสณเถระและพระอุตตรเถระ เดินทางไปเผยแผ่พุทธศาสนาในแถบสุวรรณภูมิ
(ดินแดนที่เรียกว่า สุวรรณภูมิ ไม่อาจตกลงกันได้ว่าที่ใด แต่มีความเป็นกว้าง ๆ ว่า
คือดินแดนที่เป็นประเทศพม่า (เมียนมาร์) ไทย ลาว ญวน เขมร และมลายู)
สายที่ 9 มีพระมหินทเถระ เป็นหัวหน้าคณะ เดินทางไปเผยแผ่พุทธศาสนา
ณ ลังกาทวีป (ปัจจุบัน คือ ศรีลังกา)

พระธรรมทูตไทยสายประเทศอินเดีย-เนปาล

ประเทศอินเดีย ได้รับได้เอกราชจากอังกฤษ เมื่อ พ.ศ. 2490 และต่อมา ฯพณฯ ศรีเยาวหราลล์ เนห์รู นายกรัฐมนตรีคนแรกของประเทศอินเดีย ได้เตรียมการจัดงานฉลอง 25 พุทธศตวรรษขึ้น หรือเรียกว่า พุทธชยันตี ใน พ.ศ. 2500 จึงได้ประกาศเชิญชวนให้ประเทศต่างๆ ที่นับถือพระพุทธศาสนาได้มาสร้างวัดด้วยศิลปะของตน ณ พุทธคยา ดินแดนตรัสรู้ขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า โดยรัฐบาลอินเดีย ได้จัดสรรที่ดินให้เช่าในนามรัฐบาลต่อรัฐบาลคราวละ 99 ปี และเมื่อหมดสัญญาแล้วสามารถต่ออายุสัญญาได้อีกคราวละ 50 ปี พระธรรมทูตไทย ชุดแรก ณ วัดไทยพุทธคยา พ.ศ. 2502 ทางรัฐบาลได้แจ้งให้คณะสงฆ์ทราบ และคณะสงฆ์ได้ส่ง พระธรรมธีราชมหามุนี มาเป็นเจ้าอาวาสรูปแรก พร้อมกับพระสงฆ์อีกสี่รูป ปฏิบัติหน้าที่อยู่สามปี จนถึง พ.ศ. 2505 จึงเดินทางกลับประเทศไทย นับเป็นพระสงฆ์สมณทูตชุดแรกของไทยที่เดินทางมาประกาศพระพุทธศาสนา ณ ดินแดนต้นกำเนิด ภายหลังที่พระเจ้าอโศกมหาราชได้ส่งท่านพระโสณะ และพระอุตระไปที่สุวรรณภูมิ เมือ พ.ศ. 236 ซึ่งเป็นระยะเวลาห่างกันถึง 2,266 ปี

รายนามเจ้าอาวาส และดำรงตำแหน่งเป็นหัวหน้าพระธรรมทูตไทยสายประเทศอินเดีย-เนปาล